Kaogmahan sa kamunduan
ABAA nang hiwas kan aabtan kun lalakbayon ta an bokabularyo kan pungaw kan mga Bikolano. Parte ini kan pangkagabsan na karakter kan mga Pilipino na minsan sain man na disiplina o pag-aadal minaluwas an satuyang hilig o tendency na maki-opon sa daing sukat asin nasa kapungawan. Kun bibilangon an mga tataramon na minapasabong nin kapungawan asin mga kasugpon na mga pagmate, orog na dakul an mga ini kaysa duman sa minapasabong nin kaogmahan—pungaw, hidaw, hibi, ngawngaw, mundô, panambitan, langkag, mungnan, panluya nin boot, kahorasaan, asin kadakol pang ibang minsan iba man an orihinal na boot sabihon, nailalaog pa sa konteksto kan pungaw huli man sa komplikasyon kan satong tataramon, kaiba naman an pagiging dakul kan mga lenggwahe sa satong rehiyon.
Kun hihilingon an bagay na ini sa konteksto kan kadakul na disiplina, minaulanto an hilig kan mga Pilipino sa daing sukat na mga bagay. Minsan sa pag-aadal nin teolohiyang Pilipino inapod na kitang mga kundiman-oriented kun sain orog na mabakal an mga awit na biyong nagkukurahaw nin pagbaya kan namomotan, paghanap sa nawarang pagkamoot, paghidaw sa naghaleng katood, asin dakul pang mga mamundo na minsan kun pagaatid-atidon, nakakapanluyang mga pagkakataon sa buhay nin sarong tao. Siring man an mga nangyayari pag kinakalot ta an satong giromdom. Igwa kitang tendency na biyong padakulaon liwat an mga mamundong pangyayari sagkod na lamoson kan mga ini an mga maogmang eksperyensya.
Orog pa ining magiging kongkreto kun hihilingon ta an mga aktibidad sa sadiri tang natad. Ta dawa an satong kultura asin tradisyon—orog na an satong Pilipino-Kristiyano agi-agi—nakiki-oyon man sa tendency tang ini. Giromdomon tang napapano nin mga paralakaw an mga tinampo pasiring sa Hinulid sa Calabanga sa banggi kan Huwebes Santo; an mga tinampong harani sa mga simbahan napapano nin nagpuprusisyon na mga sayos namumulang gayo sa paghampak kan sadiri ninda, kaiba naman kan dyubus sa saindang likod. Alagad dai ngani kabanga kan bilang kan mga taong ini an minasimba sa maogmahon kuta nang selebrasyon kan pagkabuhay liwat.
Tuyong bulan nin Mayo, an Lagaylay, Santakrusan, Aurora, asin iba pang mga relihiyosong aktibidad na igwang relasyon sa paghanap kan Santa Krus mga halimbawa man kan kaugalian na ini. Kun pagaatid-atidon, an gibong paghanap nin krus sarong mamundong eksperyensya; saro ining pagkalot sa memorya kan nagadan na nagsakit sa krus—sa lado kan Kristiyanismo, ki Hesus. Alagad sa satong kultura, maogma an mga aktibidad na ini. An Lagaylay, orog na sa Canaman, pano nin buhay na pagsasabuhay kan paghanap ni Emperatris Elena sa krus ni Hesus. Ginigibo ini sa paagi nin halawig na rito na imbuwelto an pag-awit, pagsayaw, asin pagpamibi. Iyo man ini an esensya kan pagselebrar kan Santakrusan na ginigibo sa pagprusisyon sa bilog na banwaan ki Reyna Elena kaiba si Konstantino sa paghanap ninda kan krus. Maogma asin buhay na pinagpipintakasi sa mga magagayon na mga kadaragahan kan banwaan na minalibot sa banwaan sa mga makokolor na mga arko kaiba an saindang konsorte. An pag-Aurora na saro man gawe nin paghanap sa krus maogma man na ginigibo sa mga melismatic na pag-awit kan gosos na minatapos man sa mga pana-o sa mga kaakian na nagkukumpunir kan kadaklan na minaiba sa Aurora—huli man sa rasyon na saindang aakoon pagkatapos kan prusisyon. Sa nagkakapirang aktibidad na ini kan mga Bikolano lataw na biyo an kaogmahan minsan mamundo an orihinal na katuyuhan kan mga ini.
Ini mga halimbawa sanang madaling mahiling huli ta parte na sinda kan yaman kan satong kultura, garo mga pakong lataw an payo sa kahoy na kinataduman. Alagad kun rururipon an satong sadiri, orog-orog pa, labi kadakul pa an mga giromdom na mamundo alagad minahimo nin maoogmang ladawan, asin magagayon na kaaabtan. Kadakul na an naggibo kaini, siring ki Balagtas na nagsurat nin mga bantog na panurat, mga gibong minasulwak an mga metapora nin mga ekperyensya nin kamunduan, kapungawan, paghidaw, kahorasaan, paghali, asin kadakul pa, tangani magkaigwa nin paglakbay pasiring sa karahayan asin kapangganahan o deliverance. Ginibo man ini ni Rizal sa saiyang Noli asin Fili. An paggamit kan saiyang personal na memorya nin kamunduan—sa pagkawara kan namomotan, pagsaksi sa pagpapasakit sa sadiring ina, pagtios na inagihan kan saiyang pamilya sa mga kamot kan mga Espanyol, mga pagsaksi sa kahorasaan kan sadiring banwaan—asin saiya ining ginamit tanganing magpahayag nin kakahayan, kusog, pagsabat sa sulog, asin pakikilaban.
Sa kahuri-hurihan, iyo man ini ladawan an krus sa Kristiyanong paghiling. Pagtios asin pagsakit tanganing makaduman kita sa ginhawang nagdadanay, totoo asin may pagkamoot. An dakulaon lang na labot ta kadakul man an may aram kan mga katotoohan na ini, alagad garo sinda mga toog na kahoy na dai man lamang natatanyog kan duros an mga sanga asin dahon. Nagdadanay an maitom asin mapungaw na giromdom na giromdom na sana asin daing adal an nakukua.
Sabi ngani kan National Artist for Literature na si Virgilio Almario, panahon na, arog kan ginibo ni Rizal, na gamiton ta an satong giromdom tanganing orog pang mapagayon an kun anong igwa kita ngunyan, pasiring sa sarong banwaan na tunay an kaogmahan.
Kun hihilingon an bagay na ini sa konteksto kan kadakul na disiplina, minaulanto an hilig kan mga Pilipino sa daing sukat na mga bagay. Minsan sa pag-aadal nin teolohiyang Pilipino inapod na kitang mga kundiman-oriented kun sain orog na mabakal an mga awit na biyong nagkukurahaw nin pagbaya kan namomotan, paghanap sa nawarang pagkamoot, paghidaw sa naghaleng katood, asin dakul pang mga mamundo na minsan kun pagaatid-atidon, nakakapanluyang mga pagkakataon sa buhay nin sarong tao. Siring man an mga nangyayari pag kinakalot ta an satong giromdom. Igwa kitang tendency na biyong padakulaon liwat an mga mamundong pangyayari sagkod na lamoson kan mga ini an mga maogmang eksperyensya.
Orog pa ining magiging kongkreto kun hihilingon ta an mga aktibidad sa sadiri tang natad. Ta dawa an satong kultura asin tradisyon—orog na an satong Pilipino-Kristiyano agi-agi—nakiki-oyon man sa tendency tang ini. Giromdomon tang napapano nin mga paralakaw an mga tinampo pasiring sa Hinulid sa Calabanga sa banggi kan Huwebes Santo; an mga tinampong harani sa mga simbahan napapano nin nagpuprusisyon na mga sayos namumulang gayo sa paghampak kan sadiri ninda, kaiba naman kan dyubus sa saindang likod. Alagad dai ngani kabanga kan bilang kan mga taong ini an minasimba sa maogmahon kuta nang selebrasyon kan pagkabuhay liwat.
Tuyong bulan nin Mayo, an Lagaylay, Santakrusan, Aurora, asin iba pang mga relihiyosong aktibidad na igwang relasyon sa paghanap kan Santa Krus mga halimbawa man kan kaugalian na ini. Kun pagaatid-atidon, an gibong paghanap nin krus sarong mamundong eksperyensya; saro ining pagkalot sa memorya kan nagadan na nagsakit sa krus—sa lado kan Kristiyanismo, ki Hesus. Alagad sa satong kultura, maogma an mga aktibidad na ini. An Lagaylay, orog na sa Canaman, pano nin buhay na pagsasabuhay kan paghanap ni Emperatris Elena sa krus ni Hesus. Ginigibo ini sa paagi nin halawig na rito na imbuwelto an pag-awit, pagsayaw, asin pagpamibi. Iyo man ini an esensya kan pagselebrar kan Santakrusan na ginigibo sa pagprusisyon sa bilog na banwaan ki Reyna Elena kaiba si Konstantino sa paghanap ninda kan krus. Maogma asin buhay na pinagpipintakasi sa mga magagayon na mga kadaragahan kan banwaan na minalibot sa banwaan sa mga makokolor na mga arko kaiba an saindang konsorte. An pag-Aurora na saro man gawe nin paghanap sa krus maogma man na ginigibo sa mga melismatic na pag-awit kan gosos na minatapos man sa mga pana-o sa mga kaakian na nagkukumpunir kan kadaklan na minaiba sa Aurora—huli man sa rasyon na saindang aakoon pagkatapos kan prusisyon. Sa nagkakapirang aktibidad na ini kan mga Bikolano lataw na biyo an kaogmahan minsan mamundo an orihinal na katuyuhan kan mga ini.
Ini mga halimbawa sanang madaling mahiling huli ta parte na sinda kan yaman kan satong kultura, garo mga pakong lataw an payo sa kahoy na kinataduman. Alagad kun rururipon an satong sadiri, orog-orog pa, labi kadakul pa an mga giromdom na mamundo alagad minahimo nin maoogmang ladawan, asin magagayon na kaaabtan. Kadakul na an naggibo kaini, siring ki Balagtas na nagsurat nin mga bantog na panurat, mga gibong minasulwak an mga metapora nin mga ekperyensya nin kamunduan, kapungawan, paghidaw, kahorasaan, paghali, asin kadakul pa, tangani magkaigwa nin paglakbay pasiring sa karahayan asin kapangganahan o deliverance. Ginibo man ini ni Rizal sa saiyang Noli asin Fili. An paggamit kan saiyang personal na memorya nin kamunduan—sa pagkawara kan namomotan, pagsaksi sa pagpapasakit sa sadiring ina, pagtios na inagihan kan saiyang pamilya sa mga kamot kan mga Espanyol, mga pagsaksi sa kahorasaan kan sadiring banwaan—asin saiya ining ginamit tanganing magpahayag nin kakahayan, kusog, pagsabat sa sulog, asin pakikilaban.
Sa kahuri-hurihan, iyo man ini ladawan an krus sa Kristiyanong paghiling. Pagtios asin pagsakit tanganing makaduman kita sa ginhawang nagdadanay, totoo asin may pagkamoot. An dakulaon lang na labot ta kadakul man an may aram kan mga katotoohan na ini, alagad garo sinda mga toog na kahoy na dai man lamang natatanyog kan duros an mga sanga asin dahon. Nagdadanay an maitom asin mapungaw na giromdom na giromdom na sana asin daing adal an nakukua.
Sabi ngani kan National Artist for Literature na si Virgilio Almario, panahon na, arog kan ginibo ni Rizal, na gamiton ta an satong giromdom tanganing orog pang mapagayon an kun anong igwa kita ngunyan, pasiring sa sarong banwaan na tunay an kaogmahan.
Comments