Signos na magayon, mahamot na ambon

KATUWANG sa pag-agod nin anuman—magian o magabat, sadit o dakula—an boot sabihon kan tataramon na ‘kabulig.’ An paghiro tanganing ipahiling kun papano an ‘pagbulig’ dai nanggad na magigibo kan sasaro sanang tao huli ta an ‘pagbulig’ pirmi nang aksyon na kolektibo, magiginibo ini kun tarabangan o turuwangan huli, orog nang gayo sa magagabat na mga bagay—asin sa kaogmahan o kagianan man. Ini an Bikolanong perspektibo kan ‘bayanihan’ na sa haloy nang panahon ikinurit kan kadakol na pintor sa mga romantikong ladawan kan pagtarabangan sa pagbuhat nin harong.

‘Kabulig’ an ngaran kan pag-iriba nin mga parasurat sa Bikol, pag-iriba na minasararo kan anom na probinsinya kan rehiyon, asin minasararo man kan komplikasyon kan pagkakaiba-iba kan mga lenggwaheng tinataram. Sa haloy na panahon, an Kabulig—an mga parasurat sa Bikol, sa mga tataramon kan batikan na pararawitdawit na si H. Francisco V. Peñones, “garo sana mga taong lipod…mga nalilipudan sanang presensya.” An mga parasurat na ini nakahaman na nin mga nakakakubhan na kagayonan sa saindang mga rawitdawit asin osipon alagad daing kasiguraduhan an padumanan, dai ngani minimidbid sa hiwas kan kanon kan Literaturang Pilipino—dawa nagsurat pa an mga ini sa Tagalog o Ingles. Sa haloy man na panahon yaon an pagtubod na imperial asin ultimong destinasyon an Manila, asin kita nasa Bikol ‘sana,’ na nalilindongan kan diklom kan parokyalismo asin kawaran nin paglaom na magtalubo an sadiring literatura. Kadakol an naging kaolangan, asin orog na nakakamundo na kadakol sa mga kaolangan na ini gibo man sana kan mga kapwa Bikolanong daing pagmakulog sa sadiring tataramon o banwaan, na dawa anong pagtulod an satong gibohon, sinda mga ipo-ipong minapaluya sa satong mga paghiro sa paagi kan mga pagbalubagi, mga pesimistikong pahayag, na garo baga an kulturang Bikolnon gadan na bago pa man ini imundag.

Alagad, sabi ngani ngani Rizal, igwang panahon na “an krisalis kan Subangan paluwas na sa saiyang kukún,” asin an panahon na ini ngunyan iyo man an pag-ulanto kan literaturang Bikol tanganing ilatag ini kaiba man kan kadakol na Literaturang rehiyunal sa bilog na nasyon. Garo ini si mga paghiro na ginibo kan mga optimistikong estudyanteng karakter sa mga nobela ni Rizal: pag-instigar nin mga positibong paghiro, pagpangenot sa mga aktibidad, pagpano kan sadiri nin kúri—passion—tangani sanang itulod an sadiring literatura. Susublion ko si sabi ni Peñones ki Kristian Cordero na sa panahon na ini “dai na maninigo an metapora kan mga taong lipod sa mga parasurat na Bikolano huli ta igwa nang pag-uswag, pagdakol kan mga parasurat asin pagdugang man kan saidang produksyon.”

Kan Miyerkules, Hulyo 18, kaiba an mga bikolanong parasurat na sinda Carlo Arejola asin Abdon Balde, Jr., saksi ako kan lecture ni Cordero sa De La Salle University na nagpresentar kan historya kan literatura kan Bikol poon sa mga impluwensiya kaini hanggan sa inspirasyon kan National Artist for Literature na si Bienvenido Lumbera—‘an ebanghelyo ni Bienvenido’—na pauswagon an mga literaturang rehiyonal na iyo nanggad an minakumpunir kan totoong literaturang nasyonal. Sa lecture ni Cordero, sinabi kaini na dakula an naginibo ni Lubera sa Literaturang Bikol, huli ta buháy an ‘pag-akda ng bayan’ kaini sa mga eksperyensiya kan mga parasurat na Bikolano. Sosog ki Cordero, makaskas an pagtalubo kan mga literaturang rehiyonal huli ta igwang Lumbera na nagtutulod sa mga ini asin nagiinspirar sa paagi kan pagsasabuhay niya nin literatura kun sain linalaktawan an sadiring etnisidad tangani sanang palatawon an totoong literaturang nasyonal.

Kan Huwebes, Hulyo 19, huli ta yaon ako sa Naga, nakaduman ako sa Bikol Writers Night na ginibo sa Lolo’s Bar. Pinadrinohan ini kan OragonRepublic.com sa pamamayo ninda Fer asin Sheila Basbas asin pinartesiparan kan Kabulig. Yaon sinda Jo Bisuña, Issa Casillan, Jason Chancoco na iyo si parapamidbid kan banggi, Aida Cirujales, Esting Jacob, Rizaldy Manrique, Frank Peñones, Judith Salamat, asin kadakol pang iba: yaon man mga parakantang Fork Barrel na nagpresentar nin mga kontemporanyong kanta alagad nakakaogmang an mga ini nasa lenggwaheng Bikol; yaon man an nagkakapirang miyembro kan The Pillar kan Ateneo na dati man akong news editor, narereparo kong parahay sanang parahay an Pillars. Nagin magayon si pagrarawitdawit na nangyari, asin lataw na marhay an manlaen-laen na pinaghalean kan si mga yaon duman, mala ngani ta bako sanang Bikol-Naga si mga binarasa, alagad igwang sa Iriganon asin man Catandungan, igwa pa nganing sa Visayan. Minatao ining lawas duman sa ‘pag-akda ng bayan’ ni Lumbera sa lecture ni Cordero, na an importante bako man na magdurulak kita dapit sa lenggwahe, o kun igwa man nanggad nang inaapi o nagpapaabaw-abaw, alagad an importante iyo na maitulod an pagkamoot sa kultura, sa Bikol.

Sa huring bareta man, an Kabulig igwa na ining bagong mga opisyales na totoong minahiro, asin igwa na ining kongkretong mga plano na posibleng mahiling ta na an bunga pirang bulan pa sana poon ngunyan, yaon an pagluwas kan ‘Barokikik,’ an journal kan Kabulig, asin iba pang mga proyekto.

An mga bagay na ini panamit pa sana, mga signos na magagayon, asin mga paghugpa nin mga ambon na mahahamoton. An satong puhunan daing iba kundi an pagpapakumbabang pag-atang sana kan sadiri sa pagkamoot sa nagimatan na kultura—karakter na dai nanggad puwedeng ratakan asin balubagion. Sa paaboton na haraning panahon, mahihiling ta mahihiling na dai lagpak an sadiri tang tataramon, an satong literatura, an satong kultura, an Bikol.