An satong mga aki

IGWA nin aki sa harong ngunyan, pamangkin ko, siyam na bulan na siya, nagpopoon nang maging labi ka-aktibo sa saiyang mga aksiyon asin nagpopoon naman magsayod nin mga pantig na nakakaogmang pagdangogon. Nakatudan naman magparapanaplong huli man ta dai niya pa man kontrolado an reflexes kan saiyang hawak. Dai mahaloy, mapoon na siyang maglakaw asin asin dagos naman makakataram. Sa harong, nagdadara siya nin paglaom asin kaogmahan, kaiba na an kariribokan, orog na kun aalingon, papatorogon, kakarigosan o popòpoán. Mantang siya pinag-oobserbahan ko, paliwat-liwat kong nasasabotan an kaogmahan na dinadara kan mga aki sa kinaban. An dayaday nindang ngirit asin an saindang dai pakimànong pagsarig sa mga nakakaguráng nakakatanyog nin daghan na maninigong magin dahilan sa paliwat-liwat man na hapot tang mga natapos na an pagkaaking sadit: ano daw ining kinaabtan ko kun tama man?

An sarong dakulang hapot kan kadaklan iyo na kun papano an magpadakula nin aki sa panahon na ini na minabaha an impormasyon sa paagi kan teknolohiya, asin sa panahon na bako sana an mga dalanon asin babasahon an pano nin rumpag, inaaloy, o tinatakla na mga bagay, kundi magin an mga importanteng institusyon kan sosyudad arog kan barangang pamilya, maating pulitika, problemadong sistema nin edukasyon, asin iba pang puwedeng magin panalmingan nin bararing pagpapahalaga. Asin an nakaumang na problemang ini orog pang pinadakula man kan media na promotor kan salang mga pangangarogan; pagpapakakan nin instant noodles sa mga aki an basehan kan pagiging sarong responsableng ina, si Kris Aquino an ladawan kan kontemporanyong Filipina, si Kiray an panalmingan nin kakanásan, an mga sikat na inosenteng awit na pang-aki kaidto—‘Basketbol,’ ‘Boomtaratarat,’ ‘Spaghetti’—na rininggawan asin rinatakan ni Lito Camo iyo na an bagong mga kansiyon na ikinakaogma ta man na marhay, kaiba na an kausmakan kan ‘Going Bulilit’ bilang iyo na an standard na pasale na pang-aki sa telebisyon.

Sa huring column ni Willy Prilles digdi sa Vox Bikol, “Para sa mga kaakian,” nasambit niya na positibo an pagprodusir nin mga literaturang pang-aki digdi sa satong rehiyon. Naromdoman ko kaidto na nakontra na ako nin sarong gurang sa balak kong magsurat nin mga osipon na pang-aki sa lenggwaheng Bikol, ta mayo daang kuwarta digdi. Kun iyo sana man iyan an problema, dai na niya pagproblemahon, problema ko na iyan. Orog na importante na sa panahon na ini, makakua kita nin mga materyal na puwedeng gamiton tanganing malinaw na mahiling kan mga aki an tamang pagpapahalaga huli ta ini an orog na kaipuhan ngunyan. An Kabikolan mahiwas an yaman kan satong mga osipon-banwaan o folktales, asin an mga ini dikit-dikit na nalilingawan, asin natatakot ako na an mga ini padagos nang mapara kun mayong mapreserbar. Agyat ini sa mga Bikolanong parasurat na maglain nin panahon para digdi. Poon sa mga istorya kan supernatural na kinaban kan Bikol o Ibalong kaidto, hanggan sa mga istorya ninda Daragang Magayon asin Takay, an satuyang epikong Ibalong, asin an mga istorya dapit ki Juan Osong, an mga ini mahiwas na hawanan nin materyal para sa literaturang pang-aki na puwedeng mapurutan nin mga adal sa buhay, huli ta an mga materyal na ini mga unibersal na katotoohan na puwedeng itakod asin ipadagos sa mga kontemporanyong pangyayari ngunyan. Nagigiromdoman ko kan ako aki pa, pirmi akong iniistoryahan kan sakong ama nin mga istoryang ginuno niya man sa saiyang mga magurang o sa saiyang pagtalubo, asin an mga istoryang in hanggan ngunyan nakatalbong pa sa sakong kaisipan asin mga bulawan na memorya ko nin pagkaaki.

Kun kita mahapot ngunyan, pira na sana sa mga kamagurangan an nagbabasa nin mga osipon—Bikolnon man o bako—sa saindang mga aki? O bako pa iyan, pira na sanang magurang an nag-enkaminar sa saindang mga aki na magbarasa? O siisay sa sato an pinapabayaan na sana an mga programa sa telebisyon na iyo an magtukdo sa mga aki kan mga bagay na kaipuhan niya?

Sarong beses nagkakalap ako nin mga libro sa Booksale sa E-mall, sabi kan sarong aking sadit sa ina niya, “Ma, ini o, magayon baga o, bakal na ta babasahon ko.” Nahiling ko na barato sana man si libro, asin iriigwahon man an itsura ninda ta biyo nganing pusturado ngani si ina. Alagad an sabi kan ina, “aanohon mo man ‘yan? Mag-McDo na lang kita.” Kun arog kaining mentalidad an itotokdo ta sa kaakian, patal an maarabot na henerasyon, asin dai na kita maglaom na sa panahon ninda magkakaigwa nin tultol na mga propesyonal, mga paratukdo, enhinyero, doktor, abogado, asin iba pa, huli ta gabos na disiplina nangangaipong gayo na magbasa. Sabi ngani kan Ingles parasalaysay na si Francis Bacon, “reading maketh a full man.” Kun dai ta tutukduan asin i-eenkaminar an mga aki na magbasa, hinahale ta sainda an hustong pagtalubo bilang mga tao. Orog pa kun kita mismo an dai matao nin panahon sa mga aki tanganing personal na tukduan sinda kan mga metapora nin tulid na pagpapakatao na puwedeng mahimo sa mga babasahon asin mga osipon-banwaan na kadikit na ekspuwersos man lang an hinahagad para satong maaraman.

Kan omboy pa an mga aki, ogmahon kita ta simple pa sana an mga pangangaipo ninda. Ipadagos ta man logod an kaogmahan na ini sa pagheras man nin bulawan na mga memorya sa mga aki na dadarhon ninda sa saindang pagtalubo bilang mga tao.