Edukasyon

DAKULA an papel kan mga paratukdo sa pagpapalakop kan kultura kan arin man na lugar. Kun hahapoton an kadakol na mga parasurat kun tadaw ta sinda naarungkaya na magin parasurat, o an mga aktor kun tadaw kaya pinili ninda an karera bilang mga tao sa entablado, o an mga musiko kun tadaw ta biyo-biyo an saindang pagboot na makagibo nin bagong awit o piyesa nin musika, haros sinda gabos minatukdo sa saindang mga paratukdo kan sinda mga aki pa bilang mga instigador kan saindang pagtulod sa arte asin kultura. Siring man an sakong eksperyensiya, kun tadaw ta minawot ko man kuguson an arte kan pagsurat, huli ta nagkaigwa ako nin mga maestra asin maestro na nagmuklat kan sakong mga mata sa kagayonan kan arteng biswal, musika, asin literatura. Yaon man an pagpapahalagang naiheras sa sako kan sakong mga paratukdo dapit sa historya kan nasyon. Digdi nabibilog an agimadmad kan sarong tao na mahiling an kagayonan kan sadiring rona.

Naroromdoman ko pa kaidto na an pag-aadal nin gramatika—sa Ingles man o Filipino—pirming igwang katakod nin ehemplong gunò sa mga magagayon na obra kan satong mga parasurat. Kaidto, tanganing masabotan an tamang gamit kan ‘ng’ asin ‘nang,’ kaipuhan magbasa nguna nin mga osipon, rawitdawit o salaysay, asin hanapon an gamit kan mga tataramon na ini. Naroromdoman ko an ‘Tata Selo,’ ‘Ang Kalupi,’ ‘Suyuan sa Tubigan,’ asin iba pa sa Filipino; asin an ‘Footnote to Youth,’ ‘May Day Eve,’ ‘New Yorker in Tondo,’ ‘How my Brother Leon Brought Home a Wife,’ asin iba pa man sa Ingles. An mga ini asin iba pang mga obrang pan-literatura iyo an nagin mga sagurong nin kaaraman asin nagpasabot sa mga estudyante kaidto kun pano man nanggad an tamang paggamit kan inaadalan na lenggwahe. Sa siring na paagi, pasil na marhay an pag-adal kan gramatika o balarila, asin an proseso nin pag-aram maogma asin magian na ipasunod sa mga estudyante. Igwang hayag na pag-arungkaya sa mga estudyante na mag-adal, asin daing rason na dai makabasa kan magagayon na obrang pan-literatura huli ta an mga ini nakapalaman sa laog kan mga librong gamit sa laog kan eskwelahan. Hinihiling ko an bagay na ini na saro sa mga makukusog na rason kun tano an mga estudyante kaidto igwang orog na mayaman na bokabularyo, lohika, asin retorika kisa mga aki ngunyan na sa biswal na lado na saná nangongorog na makusog.

Alagad, an presenteng paagi kan pagtukdo sa satong mga basic education institutions, pampubliko man o pribado, huminale kan siring na proseso nin pag-adal. Ngunyan na inaapod nindang content-based an pag-aadal kan gramatika, hinahalean an mga estudyante nin kapasidad na mag-isip nin hararom asin kritikal asin rinárayô sainda an kakayahan na magsagap nin kahulugan gamit an mga metapora asin iba pang figurative na paagi na iyo an ginigibo kaidto. Kun kaidto, rawitdawit, osipon, asin salaysay an gamit tanganing ipaliwanag an gramatika, ngunyan ibinaba ini sa mga ehemplong ginuno sa istorya kan mga aktwal na pangyayari sa satong historya, arog baga kan ‘Si Del Pilar sa Tirad Pass,’ ‘Unang Sigaw sa Pugadlawin,’ o ‘Ang Panunungkulan ni Presidente Aquino.’ Sa siring na paagi, anas sana kaaraman nin facts, asin daing analysis na nangyayari. Iyo, aram ngani kan estudyante an nangyari sa nakalihis na panahon, alagad dai niya man aram kun anong gigibohon sa katotoohan na ini. Kun arog kaini an kamugtakan, ano pang klase nin mga estudyante an maluwas sa satong mga kolehiyo asin unibersidad?

Hararom an pinaggagamutan kan remalasong ini. An responsibilidad minapoon duman sa tuktok kan hagyan nin kapangyarihan kan Departamento kan Edukasyon. An mga eksperto sa edukasyon minatukdo sa rumpag na curriculum kan sistema ta nin edukasyon, curriculum na hilaw na inadalan kan mga institusyon na minadikta kaini. Minsan hugak sana o kun orog pang mandata, kurapsyon an dahilan, alagad milyon na kaakian an nadadanyaran. Kun iniisip asin biyong kinokonsiderar kan ahensyang ini an nuudma kan mga kaakian, tibaad orog na marhay na buhayon liwat sainda an Agyat na maging creative, kun sain kultura an satong puhunan. Huli ta an pag-aadal na nakabase sa literatura sarong magayon na paagi tanganing bako sanang maaraman kundi man mánûdan an kun siisay siya bilang parte kan sosyudad na saiyang hinihirôan.

An pagrapak kan magagayon na mga suanoy na kulturang natatada ngunyan, padagos akong nagtutubod, na pagpahiling sana ini sato kan satong mga pagkukulang sa responsibilidad na magtukdo nin husay, magtukdo kan yaman kan nasyon, magtukdo kan agi-agi kan sosyudad, sa satong mga kaakian.

*An raraot nang istasyon kan tren sa Bocaue, Bulacan, na haloy na nagsirbi sa nasyon. Pinabayaan na sanang magkararaot sa likod kan pagiging ehemplo kaini kan kolonyal na disenyo nin arkitektura. An istasyon na ini maninigo kutang magin National Historical Landmark kaiba naman an ginatos na mga istasyon nin tren sa bilog na nasyon na igwang magagayon na disenyo.