Detalye

KI MÁNAY JAZZ LLANA ko enot na nadangog an linyang “artists are masters of details,” pirang taon na an nakakaagi. Pinapatotoohan ini kan mga parabayle na minabalô-balò kan saindang pasali nin ginatos na beses tanganing magin perpekto an hiro asin tyempo kan bayle. Siring man na ini mahihiling sa mga pintor na labi-lábing gayo an pagmâwót na an saindang dibuho magtao nin hustisya sa kun ano man na subject na saindang pinili. Kaiba naman an mga parasurat na pusûánon an pagboót na an saindang sinusurat minahiling sa gabos na bagay, asin ini an kabilugán kan saindang literatura.

Kun paghohorop-horópan, gabos man kita inaapod tanganing magin masirî sa mga detalye. Ini saradit na mga bagay na minsan iisipon tang dai na importante, bako nang esensyal nap arte kan anuman na satong ginigibo. Alagad sa kahurihuríhan, mahihiling na dakula palan an saindang kontribusyon tanganing an sarong bagay mahaman na may kahusayan. Sa mga relasyon ngani, pag mináabot na an panahon na nagibo na an mga darakulang bagay, napanindugan na an pinangako, asin tapos na an panahon nin kilig asin hagbáyon na panânaw, an relasyon minatindog na pusog sa saradit na detalye kan pagsásarô.

Kaagid ini kan gawè nin pagsábot. Minapoon kita sa pagsábot sa mga darakulang istruktura, institusyon, kaaramán, doktrina, asin iba pang esensyal na bagay. An gawè nin pagsábot na ini mináagyat sato na dai mag-ontok, na an gawè nin pagsábot sarong dai natatapos na paghiro. Asin an satong kaaraman sa sarong bagay orog na maliwanag kun ini midbid ta sa puso.

Kan Huwebes, nagtaó nin lecture an National Artist for Literature na si Virgilio S. Almario o Rio Alma dapit sa mga Panliteraturang koneksyon ni Rizal sa Alemánya. Sa sakong pagtubod, an lecture ni Almario magdadara nin dakulang pagbabâgo sa dalagan kan Rizal scholarship, orog na sa pagbasa kan duwang bantog na nobela ni Rizal—an Noli Me Tangere asin El Filibusterismo. An anomalya minágamot sa kapabayaan sa detalye kan mga naenot na para-dakitarámon kan duwang nobela.

Kasuarin man nanggad tinokdô an Noli asin Fili sa mga eskwelahan bilang mga nobela? Bakô daw na an mga ini tinotokdô bilang mga komentaryong pansosyudad, alagad dai nanggad bilang mga gibong arte? Sosog ngani ki Almario, sa halabang panahon na inadalan sa eskwela an Noli asin Fili, dai nanggad na naipamidbid si Rizal bilang iskolar o nobelista. An aram kan sarong ordinaryong eskwela, si Rizal sarong bayáni na nagadan para sa nasyon. Alagad si iba pang importanteng parte kan saiyang pagkatao bilang pangangarogan na Filipino dai nanggad naipaluwas.

An mamundô iyo na an anomalya sa pag-adal kan Noli asin Fili minapoon sa sarong sadit na detalye, sarong epigraph na yaon sa orihinal na Espanyol na manuskrito kan nobela na dai nailaag sa arinman na dakitarámon kan Noli na mababakal ngunyan, puwera na sana si dakitarámon ni Almario. An epigraph gikan sa ráwitdáwit ni Freidrich von Schiller na “Shakespeare Shatten” o “An Anino ni Shakespeare,” puwede man na “An Multo ni Shakespeare.” Ano an dará kan epigraph na ini? Sosog ki Almario, kun ini dai napabayaan asin naitokdo sa mga eskuwela, sarong pintûan an mabubuksan kan epigraph na ini: an dakulang impluwensiya kan literaturang Alemán sa mga panurat ni Rizal. Siring na maluwas na gayo an pagigin iskolar ni Rizal; si Rizal na paraadál, madúnong, asin parabasá. Alagad mayo an detalye kan epigraph sa mga bersyon na inaadalan sa mga eskwelahan. Siring man na mayo man sa mga bersyon na ini an pagbanggit sa “Gotter im Exil” o “Mga Diyoses sa Destiyero” ni Heinrich Heine na nagluwas sa pagpamidbid ki Padre Dámaso sa enot na kapitulo kan Noli.

Binásol ni Almario an mga paradakitarámon sa mga bagay na ini. Poon sa mga bersyon kan Noli ninda Mariano asin Guzman-Laksamana-Guzman, an mga detalyeng ini, kaiba pa kan kadakol pang detalye sa Noli asin Fili, an dai nakaiba. Lain pa kaiyan, an mga nagsurunod na awtor na may bersyon kan Noli asin Fili, dai man talaga nakakasábot nin Espanyol asin minabáse na sana sa mga naenot nang dakitaramon sa Filipino.

Kabilang kita sa mga nag-aradal kan Noli asin Fili sa satong sekundarya. Asin nakakamundô na kun iisipon dakula an kakulangan sa satong nadukayan sa mga brilyanteng nobela ni Rizal. Dai ta naaraman an mga ginatos na imahen sa mga nobelang ini na hinâwas ni Rizal hale sa “Faust” na sarong importanteng harigi kan literaturang Alemán. Dai ta bilog na namidbid an maórag na iskolar ki José Rizal. Dai ta bilog na nakua an baláog na dara kan mga nobela, na dakol pa palan an mga babasahón na nagin interesante kutâna huli sa pagbasa kan Noli asin Fili. An nangyari, pigparapadrowing sana kita kan San Diego, hitsura ni Maria Clara asin ni Ibarra, iwal kan alferez asin ni Doña Consolacion, asin sa sadit na talinga ni Kapitan Tiago. Alagad pâno ta man nanggad maiiguhit an mga ini na man kahusayan, kun enot pang sa satong pag-adal, kulang sa detalye an mga esensyal na nobelang ini?

Photograph courtesy of Bigberto