Stressed

DETALYE AN DAHILAN kun tâdaw ta pag minapublikar ako nin sarong obrang Bikol, importanteng pirmi an stress marks. Kun bako man an bilog na obra, dawa idtong mga importanteng tataramon saná: magkakaagid alagad magkakaiba an kahulugan. Kun an ibang lenggwahe, siring sa Espanyol asin iba pang lenggwaheng Romansa, pinapadánay an siring na tradisyon, tâno ta kita dai? Orog nang gayo kung an katuyuhan ipasábot an satong tataramon sa ibang kultura o ibang banwaan; orog na sa panahon na ini na an panânaw pang-kinâban nang gayo. Dikit-dikit na kitang pinag-sásararô kan daíng pinipiling sulog sa ládo kan teknolohiya, ekonomiya, asin iba pang darakulang istrukturang pansosyudad. Kun dai ta lalangánan an lenggwahe, dai kita magkakasinarabotan.

Nagpoon an sakong pagrúrip sa importansya kan stress marks huli sa Heswitang si Fr. Michael Rooney na nagtalikod sa kinâban duwang taon na an nakaági. First year high school ako kan namidbid ko siya, sa irárom kan mga poón nin niyog na barisbisan na ngunyan kan simbahan kan Ateneo. Sinasarô-sarô niya kaming mga estudyante, nagpápatukdô kan tamang dóon asin pagtaram kan Bikol na Misa, sa pagboót na minsan an Bikol biriríbid sa saiyang Amerikanong dilà, ini saiya man logód máitarám nin tamà. Kun dai naglapígot si Fr. Mike kaidto na arámon an támang pagtarám nin Bikol, dai kutâ na siya masasabótan kan mga presong minimisáhan niya doro-Domingo.

Sa mga parasurat, agyat an bagay na ini. Huli ta an presenteng teknolohiya minadara sa satong mga panúrat pasiring sa manlaén-láen na banwaan asin kultura, nasisîrip kong igwa kitang responsibilidad kan tamang pagpapasabot sainda kan satong tataramon. Kun baga an satong katuyuhan sa mga panahon na ini iyo na iapón an literatura asin kulturang Bikolnon kaiba kan iba pa man na kultura sa labi-kahíwas na kinâban, minapoon ini sa mga saradit na detalye kan pagpasabot. Asin an tamang pagtaram kan Bikol kaiba digdi.

Sabi ngani kan orágon man na si Dr. Carlos Aureus na sakong propesor sa UP ngunyan, na puwera sa laman asin porma, an sarô sa mga bagay na nagustuhan niya sa sakong mga panúrat sa Bikol iyo na igwa ining stress marks. Nagpapahiling suboót ini na igwang katuyúhan an parasurat na ipasabot sa unibersal na lebel an Bikolnon na agimadmad. Sa simpleng paagi kan pagtiyaga na bugtakan nin tamang kuwit an mga tataramon na Bikol, nagbobótong an iba, orog na an mga bakong Bikolano na pûnan na intindihon an satong tataramon. Sa enot na hiling ,sadit-sádit saná ining bagay alágad para sa ibá, sa mga bakong katutubong paratáram nin Bikol, ini orog kaimportante.

Kun ika Tagálog, an iyó saná puwedeng magin iyó sána, boot sabihon saímo kutâ. Siring man na an akò puwedeng basahon na akó, o an túyo magin tuyô, an alágad magin alagád. Makaherak man nanggad kun an mga dayô basahon na dáyo. Tibaad magkaigwa nin kariribukan. Kita nganing mga Bikolano minsan dai pa nagkakasinarabótan sa satô na sanáng lenggwahe, pâno pa daw an ibang tao? Sósog ngani sa istorya ni Fr. Wilmer Tria sa mga may edad nang padì na nag-uurulay tungkol sa pamasaheng baráto asin mahál, idto palan ta si namamahalan an pagkasabot pamasaheng plete, si nababaratúhan, an pagkasábot pamasaheng hílot.

An stress marks importante bilang tábang sa orog pang pagsabot kan Bikolnon na tataramon. Pinapahiwas kaini an dalan kan satong lenggwahe, dalan na puwedeng mapangyaring agíhan man kan ibang kultura o banwaan na magkakainteres sa satong agi-ági. Pinápadalî kaini an proseso nin pagkakairintindíhan asin pagkakasararo. Pinápakusog kaini an lenggwahe bilang sarong lenggwaheng nakasurat. Sa sadit alagad nakakapúling na paági, pinaparà kaini an parokyalismong pagtratar sa tataramon—bakô nang Bikol na kitá-kitá sana an nakakataram, alagad pati naman an iba.

Sa énot may kasakítan an pagbugtak nin mga stress marks, naromdoman ko si Kristian Cordero sa saiyang Pusûánon. Alagad an stressful na gíbong ini, ano pa man kaiyan, kun magbubunga nin darakulang bagay para sa satong tataramon.