Pagsurat

MALIPOT ASIN MAPRESKO pa man giraray an Baguio minsan ini pano na nin kaharongan asin katatagbuan naman nin trapikong nagpapabontol sa buhay. Mantang sinusurat ko ini sa huring aldaw kan prestihiyosong UP National Writers Workshop, liwat akong napahapot sa sadiri kun pano ako nagsusurat. Sa sarong semanang pagtiripon para repasohon an gawe nin pagsurat asin mga panurat kan nagkakapirang mga parasurat kan nasyon, dakula an epekto sako para tanawon liwat an halipot pa man na dalan na sakong inagihan bilang parasurat.

Sa kinaban kan literatura, sarong hararom na hapot para sa sarong parasurat kun ano an saiyang poetika. Ini an mga bagay—penomenon, eksperiyensiya, mga tawo, lugar, asin iba pa—na minahurma asin minaapekto sa panurat kan sarong parasurat. Sa sakuyang eksperiyensiya, minabago-bago an poetika, minsan ngani dai ini klaro, minsan man labi-kalinaw. Kaidtong nagpopoon ako magtagasurat, boot ko sanang magpahayag nin emosyon, boot ko sanang magluwas nin mga bagay-bagay na magpapagian sa sakong pagkabuhay. Hinihiling kong sa mga panahon na idto, minaitok an sakong poetika sa literatura bilang katarsis—laom sana sa pansadiri asin labi-kaeksistensiyal. Sa mga panahon na idto, nahaman an mga enot na rawitdawit dapit sa pagkamoot, kaogmahan, kamunduan, pangyayari, asin iba pa, asin an mga ini sinurat kong garo baga dapit sana sa pagkayaon kan mga emosyon na ini.

Sa paglihis kan panahon—sa totoo, halipot pa sana man, nagin sentro kan sakong poetika an kinaban man kan iba. Nagin ining poetika nin pagmasid: mga eksperiyensiya na nin ibang tawo, mga agi-agi ninda, asin mga “tibaad” sa saindang buhay. Sa dakol na paagi, dai ko masabotan kun pano ko naiibugtak an sakong mga bitis sa saindang kamugtakan asin pagmate. Sa mga panahon na idto, suhay sa sako agi-agi an mga panurat na nahimo ko. An natatada sanang koneksiyon iyo na ako an paramasid, ako an kaghiling kan saindang mga agi-agi; alagad bako ako an persona. Digdi napapangyari kong ako magin sarong alabado o babayi o sarong tawong-lipod o kun ano pang personahe sa kinaban laen sako.

Sa panahon na ini, an sakong poetika nakadungaw sa mga lugar na inagihan, inistaran, nagtaong eksperiyensiya, o nag-apekto sa sako bilang tawo. Igwa nin pagmate nin pagpasalamat, igwa man nin pagmate nin pagnegar minsan, pagmate nin pag-akò, pag-dai, pag-omaw, asin iba pa. Sa mga panahon na ini, hinuhurma nin poetika nin lugar an sakong mga panurat. Igwang gira nin romantisismo, alagad bako gabos romantisismo, huli ta igwa man nin tinta nin pagkontra, siring baga kan pagsabat sa kapobrehan, kawaran nin pagkakapantay-pantay, paglingaw sa nakaagi, karâtan, asin iba pang mga madidiklom na bagay.

Sosog sa Tagalog na parasalaysay na si Jing Panganiban, para saiya, an poetika iyo an desisyon sa kun ano an magayon para sa parasurat. Ini an nahihiling niyang minadikta sa saiyang pagsurat asin mga isinusurat. Ini man an minagiya para saiya sa kun papano asin para kiisay siya minasurat. Ini an diskurso na tinutulayan niya sa saiyang pagigin parasurat, orog na sa kinaban na ini, na sosog sa pararawitdawit na si Pete Lacaba, kinaban nin kontradiksiyon.

Sa presente kong pagsurat, minabalik ako pirmi sa banwaan na sakong dinakulaan—an Lupi. Asin sa mga kontradiksiyon na sakong namamate sa pagbalik duman, nabibilog an mga temang minaklaro sa mga boot kong ipasabot dapit sa sakong banwaan. Hinihiling ko man ini na poetika nin paghidaw na sarong konsepto para sako na igwang katakod na pag-tibaad. Tibaad huli ta dai ako sigurado kun hidaw man nanggad an pagmateng sakong namamate. Puwede man kaya na pag-omaw, pagmundô, o pag-láom. Sa mga kontradiksiyon na ini sinisentro ko an sakong mga rawitdawit. Boot kong mag-omaw sa paagi nin pagbalik sa historya, boot kong mag-mundô huli sa paglingaw asin pagtios, boot ko man na magláom na an gabos na ini magigin maliwanag sa maabot na panahon.

An poetika minabaro-bago. Tibaad saaga, bako naman ini an poetika ko. Tibaad bago na, o tibaad magbalik sa mga inagihan na poetika. An sunod na mahalaga para sako iyo na buhayon an poetika sa poesiya o ano pa man na klase nin panurat. Ilapat ini asin tawan-buhay sa arte nin pagsurat. Kun pano, laen naman na istorya iyan.

Boot kong taposon an artikulong ini sa paagi nin rawitdawit na sinurat ko para sarong amigo:

Pagluwás

Dinádara kitá pasíring dumán kan pulá
o bérdeng karátula—daí nanggád malumlóm,
pirmíng maliwánag—garó bagá náenot
nang itinaláan na manínigô kitáng alingón
bâgó an pagluwás. Kun daíng karátula,
igwá satóng magíya: an magayón na darága,
an maórag na laláki, na sarô saná man
pámpaogmá bágo an búhay sa luwás.
Pusûan an pagluwás kun an pintóan gíbo sa salmíng—
nahíhiling pa an laóg minsán kitá nakaluwás na.
Alágad kun an pintóan gíbo sa káhoy o bákal
o kun anó pa man na bakóng silág, magián
an pagluwás húli ta daí nang sásalingóyon na laóg.
Kadákol an mináluwas sa tag-inít, kadikít man
sa tag-lipót, húli ta oróg na marháy na halì
sa lípot pasíring sa ínit an pagluwás.
Daí na mahídaw nin kógos, daí na mahánap
kan dáting kaibáhan na nása laóg pa.