Hurup-hurop sa ortograpiyang Bikol

AN anuman na ipinapamidbid maninigong sabihon na ini bago. Minsan pang an ipinapamidbid namidbid naman kan mga nainot kaidto. Halimbawa, kun dai aram kan sarong tawo na ‘aroalas-dose’ an ngaran kan tinanom na nahihiling niya, an pagkasabot kan ngaran kaini sarong bagong pangyayari dawa ngani ini aram kan saiyang mga magurang o mga nakakagurang. Huli kaini, dara kan natural na pagkagutom kan tawo sa pagkasabot, dai malilikayan an paghapot kun tadaw ta ‘aroalas-dose’ an ngaran kan tinanom. Asin an pagsimbag sa hapot na ‘tano?’ yaon sa kamot kan siisay man na minapamidbid saiya. Huli man kaini, an parapamidbid nangangaipo kan magkakanigong pagkaaram asin pagkasabot kan saiyang ipinamidbid.

Ini an kamugtakan kan pagtulod sa pagkakaigwa nin sasarong ortograpiya kan tataramon na Bikol. Madali sana an maggibong lakdang tanganing magbilog nin ortograpiya. Saru-sarua an mga tataramon, darangogon, isururat, asin magpili kan boot na baybay kan mga ini. Alagad sabot ta na minsan pang magibo ta man an prosesong ini, igwa nanggad nin kulang, huli ta an pagdukay nin ortograpiya nangangaipuhan nin hararom na pag-aadal, paghurup-hurop asin—kun itutugot an termino—pamimilosopiya. Kun kaya yaon an hapot na “Tano?”. Tano ta an ortograpiyang iyan?

An pagsimbag sa hapot na ini bakong sarong daing-kamanungdanan na pagsuba-suba o pagkawat nin konsepto na hunaon tang dai man ginagamit sa totoo asin materyal na kinaban. Labi ka-importante an paghapot huli ta an satong tinatanyog sarong entidad kan kaisipan asin aktibidad kan tawo—an tataramon.

An pagtulod sa pagkakaigwa nin sasarong ortograpiya dai nanggad puwedeng himohon na pasipara asin susog sana sa huna-huna dapit sa tataramon asin kun papano ini ginagamit kan mga tawo sa laog asin luwas kan sarong kultura. Nangangaipuhan nin dayupot asin babad na pag-adal bago an siisay man makahimo nin padron na iyong itutulod na sunudon kan gabos na kaayon sa kulturang iyan.

Sa antolohiyang Maharang, Mahamis na mga Literatura sa mga Tataramon na Bikol (Santos ed., 2010), ipinahayag sa titulo pa sana kan libro an pagkakaigwa kan rehiyon nin komplikadong karakter kun hihilingon an Bikol bilang sasaro sanang tataramon. Kun kaya an antolohiya hayagan na nagmidbid sa pagkakaigwa kan Bikol nin dakol na mgatataramon; asin na an Bikol sarong kabilugan asin kagabsan kan mga tataramon na minasirbing sagurong nin pagkakasinarabutan kan mga namamanwaan.

Agyat sa paraadal nin mga tataramon na sagkod ngunyan, dai pa nasi-siyerto kun papano o sa anong paagi man nanggad nagbabaranga an dilang Bikol sa mga saradit grupo nin mga tataramon o diyalekto. Sa Ethnologue: Languages of the World (ed. Lewis, 2009), binanga an Bikol sa walong grupo. Sa pag-aadal ni Lobel (2000), binaranga an Bikol sa doseng klasipikasyon. Lain man digdi an pag-aadal ni McFarland (1974) na nagbaranga man sa Bikol sa onseng saradit na grupo.

An kamugtakan na ini kan dilang Bikol iyo man sana an magkasabay na minapakumplika asin minapagayon digdi. Kumplikado huli ta sa pagkakaigwa nin manlainlain na mga tataramon na kun sain an lambang saro kaini igwa nin sadiring karakter, bokabularyo, tanog, asin iba pa. Alagad, ini saro man na kagayonan, huli kan kangangalasan na papanong an sarong rehiyon madudukayan nin nagkakapirang grupo nin tataramon.

An kamugtakan na ini kan mga dilang Bikol an urog na minapasakit kan sirkumstansiya para sa mga nagmamawot o nagtutulod nin pormal asin sasarong ortograpiya. Kun manlainlain an tataramon, papano mapipirit an sarong ortograpiya.

Alagad tandaan ta na an dilang Bikol, kaiba an gabos na mga grupo kaini, parte sana kan urog na mahiwas na pamilya nin mga lenggwaheng Malayo-Polynesio na igwa nin sadiri man na mga karakter. Kun pag-aatid-atidon, sa lado kan ortograpiya, puwede ta man na hilingon an mga sistema nin pagbaybay kan kataraid tang mga grupo nin tataramon. Ginibo naman ini kan mga iskolar sa linggwistika, siring kan pagpapa-urog sa mga katanog (vowel) na may matatagas na sayod (arog kan u asin i) huli ta arog kaini an suanoy—kun siring, iyo an totoo—na pagbaybay kan katutubong tataramon. Sinasabi kan mga iskolar na haros perpekto subuot an mga tataramon sa Pilipinas, kaiba na an Bikol, huli ta maliwanag na karakter kaini an pag-oyon kan pagsayod sa pagbaybay, An tanog o sayod na ‘uma’ perpektong iriniriprisintar kan pinagsararong mga letra kan ‘uma’. Bako ining siring kan tataramon na Pranses kun sain an pinagsararong mga letra kan ‘ballet’ minahira an tanog asin sinasayod bilang ‘baley’.

Saro pang karakter kan mga tataramon ta iyo na an dai paghira kan kahulugan minsan pang sanglian an katanog, arog kan ‘ikos’ asin ‘ikus’ o ‘talbong’ asin ‘talbung’.

Sarong impresiyon ko sa mga paratulod kan pagkakaigwa nin sasaro sanang padron nin ortograpiya kan dilang Bikol iyo an dai hayag o lihis na paglikay ninda sa katotoohan na pag sinabing ‘tataramon na Bikol’, bako ining sasaro sanang tataramon kundi nagkakapira asin may kanya-kanyang karakter. Kasabay kan impresiyon na ini, iyo an obserbasyon sa lataw na gayong pagpaurog sa saro sana sa mga klasipikasyon kan tataramon na Bikol, asin ini an inaapod kan kadaklan na Bikol Sentral asin minimidbid man na iyo subuot an standardBikol.

Huli kan pagtulod sa sarong standard sa tahaw kan pagiging multilingwal kan Bikol, dai nanggad malilikayan an pagkabaranga (na puwedeng magin dahilan nin dai pagkakasinarabutan) sa pag-ultanan kan manlainlain na mga grupo nin tataramon sa rehiyon. Kun siring, igwa man nin hapot na nakasentro sana sa kun sain man nanggad papadanayon an ortograpiyang mahahaman? Kun ini Bikol Sentral, dadarahon man ini sa Sorsogon o Catanduanes?

Sa kamugtakan na ini, kaipuhan na hilingon an panahon asin lokasyon na pinangyayarihan kan tataramon. Asin na puwedeng magtulod nin sarong ortograpiya alagad dai puwedeng piriton an sasaro sanang tataramon, huli ta kun an huring kamugtakan an mangyayari, tuyong hegemoniya an dara kan nasabing konsepto. Rurumpagon sana kan kaniguan na pagpurbar tang pagyamanon an tataramon kun sa likod kan gabos na ini, buot palan itulod an sasaro sanang tataramon. An pagigin multilinggwal asin multikultural kan Kabikolan saro nang lehitimo asin dakulang dahilan tanganing paurugon an pagkakalainlain kan satong mga dila.

An problema minalaog man sana sa isyu kan Mother Tongue-Based Multilingual Educationna tinutulod ngunyan kan gobyerno, huli ta hinimo an konsepto kaini na mayong kasabay na paghimo man sa mga materyal na gagamiton sa mga eskwelahan. Simple sana man an puwedeng solusyon: hinguwahon na an midyum nin pagtukdo iyo an Bikol na tinataram sa lokasyon kan eskwelahan. Ini an kaipuhan na gayong tungkusan kan estado tanganing tawan buhay an kairairaruman kan esensya kan mga tataramon na mother tongue asinmultilingual. Ta sa hiling ko, kun dai man sana ikukunsiderar an pagkakalainlain kan mga tataramon minsan sa laog nin saro sanang rehiyon, magkakaigwa nin labot an pag-abot kan mga katuyuhan kan programang ini.

Interesante na an pangapudan na himuhon an sarong ortograpiya nangyayari sa panahon na ini kun nuarin an literaturang Bikol marambong asin padagos na pinapagyaman kan mga paratulod kaini. Kritikal na panahon ini huli ta sunud-sunod an mga librong panliteratura an pinupublikar sa laog kan rehiyon sa likod kan sinasabing kawaran nin standard sa ortograpiya.

Interesante man ining panahon na makusog an daguso kan postkolonyalismo kun nuarin pinipino an mga relasyon kan mga kulturang sinakop sa mga nagsakop sainda. Sa satong rehiyon, nabubuhay ini sa makusog na pagmawot (asin pagpano kaini) sa mga pagkayaonna Bikolnon kaidtong bago mag-abot an mga kolonyal na kapangyarihan. Alagad, kasabay man kaini iyo an pagmidbid asin pag-ako na nuarin pa man, dai maninigaran na kita sarong kulturang sinakop, asin an mga gira kan pagsakop kaiba na kan satong pan-aroaldaw na agi-agi. Dai kita kaipuhan mahandal na an dilang Bikol kinukumpunir nin mga tataramon na maninigong apudon katutubo asin man nin mga sinublian na termino. Nagtutubod ako na an mga sinublian na termino, sa birtud kan paglihip kan mga ini tanganing makaayon sa mga tataramon na ginagamit ta aroaldaw, sinda mga tataramon naman na Bikol. Ano man an problema kun ‘importante’ an gamiton asin bakong ‘mahalaga’ kun ini nagbubunga nin pagkakasinarabutan? Siisay an masabi sa panahon na ini na an tataramon na ‘importante’ dai kabilang sa mga tataramon na Bikol?

Huli ta an mapasabot na an asimilasyon nin mga tataramon inaako kan sarong kultura bako an siisay pa man kundi an mga tawo na kaayon digdi—an mga tawo na nagtataram kan lenggwahe. Importanteng sambiton an aspektong ini huli ta sa hiling ko an pagkakabaranga kan mga Bikolano, orog na idtong mga nagtutulod sa paghimo nin sasarong ortograpiya, bako man sa kun arin na pagbaybay an gagamiton, kundi sa kun arin na tataramon an papaurugon. Digdi minapuon an diringkilan.

Bakong kawaran nin sistema nin ortograpiya an nagdadara nin karibungan sa dilang Bikol. Kundi dara ini kan kadakol na mga padron nin pagbaybay na mga namana ta sa mga nagkairinot na kapag-arakian asin mga banyagang parasakop. Sa mga kumunidad na an esensya kan tataramon madudukayan sana sa pagtaram kaini sa aroaldaw, dai problema an ortograpiya. An pagnaniproblema kan ortograpiya yaon sana sa mga kumunidad o sektor na minagamit nin tataramon sa pasurat na paagi. Kaibahan digdi an estado, akademya, negosyo, simbahan, asin iba pang mga sektor, na sa pag-agi kan panahon, nakahimo na—puwede man na dai—man nin kanya-kanyang mga paagi nin pagbaybay. Huli kaini, kitang mga Bikolano kan kontemporanyong panahon ribong o dai aram kun arin an susunudon.

Makusog na halimbawa an naipos kan simbahan na Katoliko, na kaayon sa epekto kan Sulnupanon na kolonyalismo, sa paghurma nin sarong Bikolnon na agimadmad dapit sa ortograpiya. Tataramon an saro sa nangongorog na armas kan simbahan sa pagbalangibog kan saiyang mga katukduan. Kun kaya, masiri ining inadalan kan mga kapadian kaidtong panahon, asin tuyong hinira o binago susog sa pangangaipo o ideolohiya kan simbahan, pansadiri man o para sa totoong pagbalangibog kan mga banal na katukduan. Sa pangyayaring ini, kadakol sa mga katutubong tataramon na Bikol an tinakudan nin bagong kahulugan mantang pirit na pinalingawan an orihinal na buot sabihon. Kaiba na digdi an ‘rapsak’ o profane language na sa pagkasabot kan mga katutubo sarong maogmang lenggwaheng ginagamit sa aroaldaw siring sa sinasabi ni Mikhail Bahktin dapit sa konsepto kan carnivalesque.

Sa ideolohiya kan mga prayle, nagin kasalan, asin huli kaini, napara an mga rapsak na tataramon kan Bikol. Naribayan ini nin pagsambit na sana sa mga ngaran nin mga banal o ano man na ekspresiyon na may gira nin relihiyon. Pag napadarinas an sarong Bikolano, puwede siyang mapakagrat nin “Ay, buray na tipay!”. Alagad, nasanglian ini nin ekspresiyon na “San Clemente, kaheraki!” An sinasabing usmak rinibayan nin pamibi. Alagad siisay an nagsabing usmak an nainot na ekspresiyon? Bako daw na an pagigin usmak kaini hinimo sana kan mga awtoridad kan simbahan? Puwede daw na bako ining usmak sa pagkasabot kan mga inot na Bikolano?

Tulong punto an pighihiling ko sa pagpakarhay kan ortograpiyang Bikol: inot, an pagkunsiderar sa orihinal na baybay sa paagi kan pag-adal kan ortograpiya kan mga pagtaraid na mga tataramon na kabilang sa pamilyang Malayo-Polynesio; panduwa, an pagtrato sa pagbilog kan ortograpiya bilang parte kan postkolonyal na pagmawot; asin, pantulo, an paghiling sa Bikol bilang nagkakapirang mga tataramon asin bakong sasaro sana.

An inot na punto, magpapagimaaw sato kan teknikal na baybay (pati naman tanog) kan mga tataramon. Posibleng magbukas ini kan satong isip pasiring sa konsepto nin pakikipagsaro sa iba pang mga tataramon na igwang kaparehong karakter kan tataramon na Bikol. Makakatabang ini sa pagpagimaaw dapit sa matatagas na katanog—u asin i—asin kan pinaurog na pusisyon kan mga ini sa ortograpiya kan mga tataramon sa parteng ini kan Sur-Subangan kan Asya.

An panduwa magpapatalingkas sa sato hali sa pagkakabukatot sa konsepto na an tataramon na Bikol kaipuhan na gayong puro asin daing digta kan iba pang banyagang dila. Kun siring kaini an konsepto, mauubusan kita nin tataramon, huli ta an tataramon buhay, dinamiko asin natural na minapabagubago. Rumdumon ta na an mga banyagang dilang sinublian ta nin mga tataramon bako sana an Espanyol, bako sanang Europeo. An mga tataramon sa Bikol, arog kan iba pang mga tataramon sa Pilipinas, produkto nin mga milenyo nin pagriribayan kultura. Kadakol kitang mga tataramon na sinublian sa Sanskrit, Bahasa, sa mga Tsino, asin iba pang mga lahi na nagkairinot pang marhay kisa sa mga Espanyol. Huli kaini, dai problema an asimilasyon kan ibang lenggwahe sa satong pagtaram. Kaiba na digdi an mga salang paggamit ta nin mga banyagang tataramon. Lihitimo an hapot na: Dai ta pa baya ibinibilang an mga tataramon na ‘importante’ o ‘institusyon’ na kaayon sa dilang Bikol? An postkolonyal na pagmawot, na inaako sa sadiri an pagigin sarong dating kolonya, minatanaw liwat, minahidaw asin minapabalik sa mga nawara or winara kan parasakop. An kunsiderasyon na ini kasimbagan sa kun ano bayang patanog (consonant) an gagamiton sa mga tataramon na arog kan ‘justicia’ o ‘señora’ na puwede man palan na ‘hustisya’ o ‘senyora’. Kabilang naman sa kunsiderasyon na ini an mga baybay na itinulod kan simbahan sa mga katutubong tataramon, arog kan ‘lalaqui’ o ‘aqui’ o ‘aco’ o ‘banggui’ na puwede man palan ‘lalaki’ o ‘aki’ o ‘ako’ o ‘banggi’.

Sa lado kan mga tataramon na Bikol, itinutulod ko an pagtubod na dai problema an pagkakaigwa nin manlainlain na mga tataramon sa Bikol huli ta natural ining nabubuhay sa mga kultura. Ini an dara kan pantulong punto. An problema malaog kun ipirit an sasarongstandard sa katiripunan na ini nin mga tawong mayo man praktikal na problema kaidto dapit sa tataramon. An ‘lawog’, ‘lalawgon’, ‘pandok’, asin ‘nawong’ mga terminong sasaro sana man an buot sabihon. An pagmanduhan an sarong grupo na gamiton sana an saro kaini na na igwang pagpapa-urog siyertong mag-uukag sa gabos. Siring man an kunsiderasyon sa tanog. An ‘baloy,’ ‘balay’, ‘harong’, ‘aróng’, asin ‘erokan’ sasaro sana man an boot sabihon. Alagad kun ipipirit an baybay na ‘harong’ ipipirit sa mga Bikolano na inaapod ining ‘aróng’, magkakaigwa man nin pag-dai asin pagkakabaranga.

Totoong masakit asin masiri an kaipuhan na proseso sa pagrepaso kan lenggwahe asin kan mga aspekto kaini arog kan ortograpiya. Urug-urog pa an kasakitan kaini sa mga rona na minasangli nin tataramon dawa sarong banwaan sana an pag-ultanan. Garo ini pag-isip kun an dakulang tinapay kakakanon nin bilog o pipiridasuhon nguna. Kun dai igo sa nguso, kaipuhan na barangaon an tinapay tanganing bakong masakit an pagkakan. An tataramon, siring kan dilang Bikol, nakakaagid digdi. Kun kaipuhan barangaon huli ta natura kaini an pagkakalainlain, ano ta dai akoon na siring? Kun ako taga-Buhi, an mother tongue ko Buhinon, bako an arin man na tataramon sa balyong banwaan, dawa pa urog na dakol an nagtataram kaini kisa sa Buhinon. Asin ini an agyat. Huli ta dai man boot sabihon kan pagkabaranga sa tataramon, mayo na kitang pagkakasararo bilang rona o kultura. Sa siring na paagi, urog tang mapaparambong an kahiwasan o kabilugan kan minimidbid tang dilang Bikol. Bakong pagsasaralak-salak an katuyuhan, dawa minsan dai iyan nalilikayan. Bako man ini pagpaurog sa kaniguan na kita-kita, sinda-sindang ugali. Ini sarong perspektibo kun sain urog na hinihiling an pagkakasararo sa pagpayaman kan dilang Bikol sa paagi kan paghiling na ini minagikan sa manlainlain na tataramon—na igwang kanya-kanyang kagayonan asin kauragan—na minakumpunir saiya bilang dinamiko asin buhay na lenggwahe kan sarong banwaan.

3 Mayo 2012
Margando Farms
Pasacao, Cam. Sur